Zawartość
Strategie ograniczania skutków powodzi
Zmniejszenie zagrożenia
powodziowego w zlewni rzecznej
Zmniejszenie zagrożenia
powodziowego w obrębie rzek
Metody ograniczania skutków powodzi
Ograniczanie rozwoju na
terenach zalewowych
Systemy bezpieczeństwa
Zabezpieczenie istniejących
obiektów
Wstęp
Obwałowania, zbiorniki retencyjne i poldery, wbrew powszechnym opiniom, nie
są jedynymi metodami ograniczania strat powodziowych. Doświadczenie uczy, że ich
budowa nie rozwiązuje problemu. A w każdym razie nie całkowicie. Stany
Zjednoczone Ameryki przez kilkadziesiąt lat inwestowały w budowę tych urządzeń
ogromne kwoty, a mimo to powódź w 1993 roku w dorzeczu Missisipi spowodowała
straty rzędu 19 miliardów dolarów. Oczywiście, gdyby nie wspomniane inwestycje,
straty byłyby jeszcze większe -przedstawiciele Korpusu Inżynierskiego Armii
Stanów Zjednoczonych twierdzą, że nawet dwukrotnie - niemniej widać, że technika
to nie wszystko. Z tego powodu w latach sześćdziesiątych zaczęto stosować, znane
już wcześniej, ale zdominowane dotąd przez technikę, alternatywne sposoby
działania. Jeśli nie potrafimy skutecznie ograniczyć powodzi -
stwierdzili inżynierowie - zajmijmy się ochroną tego, co powódź może
zniszczyć, l skupiono uwagę na wszystkim, co jest źródłem strat lub
zagrożenia dla życia ludzi i ich dobytku: budynkach, ich wyposażeniu, sieci
kanalizacyjnej oraz na systemach bezpieczeństwa wspomagających ludzi w czasie
zagrożenia.
W efekcie, do stosowanych dotąd urządzeń technicznych doszła obecnie cała
gama sprawdzonych już metod, które pozwalają zrealizować uzupełniające się
nawzajem strategie ograniczania strat powodziowych.
Strategie ograniczania skutków powodzi
Praktycy twierdzą, że dobre jest to, co jest skuteczne. Dlatego też
społeczności zagrożone powodzią powinny przemyśleć wszystkie dostępne strategie,
zmierzające do zmniejszenia zagrożenia ludzi i ich własności. W takich krajach,
jak USA, Kanada czy Anglia uważa się, że najskuteczniejsze jest stosowanie kilku
strategii jednocześnie.
Strategia ta polega na próbie zmodyfikowania samej powodzi -zmniejszenia
wysokości kulminacji fali powodziowej, opóźnienia jej lub ograniczenia zasięgu
rozlewiska. Do podstawowych środków umożliwiających realizację tej strategii
należą:
- zbiorniki retencyjne
- obwałowania
- poldery i suche zbiorniki przeciwpowodziowe.
Strategia ta uważana jest obecnie za najbardziej skuteczną- polega głównie na
ograniczaniu zabudowy terenów zalewowych. Podstawowe środki pozwalające na jej
realizację to:
- uwzględnienie linii zalewów w planach zagospodarowania przestrzennego
- wyznaczenie stref zabudowy na terenach zalewowych
- określenie warunków, jakie muszą spełniać obiekty dopuszczone do
realizacji na terenach zalewowych.
Od właściwego zachowania ludzi przed, w trakcie i po powodzi zależy bardzo
wiele. Właściwe zachowania zmniejszają nie tylko ilość ofiar, ale chronią dużą
część majątku prywatnego i publicznego. Trzeba jednak pamiętać, że warunkiem
sukcesu jest podtrzymywanie pamięci ludzi o zagrożeniu powodziowym oraz ich
wiedzy na temat sposobów jego unikania. Do podstawowych środków umożliwiających
realizację tej strategii należą:
- lokalne systemy ostrzeżeń powodziowych
- systemy reagowania na powódź
- zabezpieczenie istniejących obiektów na wypadek powodzi
- systemy odwadniające
- edukacja i informacja.
Realizacja tych zadań wymaga nie tyle powołania i utrzymywania odpowiednich
służb, zajmujących się np. ostrzeganiem mieszkańców i ich bezpieczeństwem, ale
przede wszystkim wymaga stałej aktywności władz lokalnych oraz stałej aktywności
informacyjnej i edukacyjnej.
Zmniejszenie zagrożenia
powodziowego w zlewni rzecznej
Coraz częstsze występowanie powodzi, o coraz gwałtowniejszym przebiegu,
powodujące znaczne straty społeczno-gospodarcze zmusza do skoncentrowania
działań ograniczających jej katastrofalne skutki. Wszelkie prace w tym zakresie
powinny dotyczyć całych regionów oraz odbywać się przy ścisłym współdziałaniu
między gospodarką przestrzenną i urbanistyką, gospodarką wodną, ochroną
środowiska, rolnictwem i leśnictwem.
Przy sporządzaniu programów rozwoju regionów oraz opierających się na nich
planach użytkowania dolin rzecznych i całych dorzeczy, należy - w celu
ograniczenia zagrożenia powodziowego - zapewnić zwiększenie retencji wód
opadowych w dorzeczu. Szczególnie skutecznym sposobem podniesienia poziomu
retencji dorzecza jest ograniczenie wyrębu lasów z jednoczesnym zalesianiem
wybranych obszarów zlewni. Las jak już wspomniano w poprzednim rozdziale przez
zwiększenie infiltracji i intercepcji zmniejsza i opóźnia odpływ wód z
wiosennych roztopów oraz opadów letnich i jesiennych.
Na terenach przeznaczonych pod uprawę znaczne ograniczenia odpływu
powierzchniowego można osiągnąć poprzez odpowiedni dobór uprawianych roślin oraz
właściwą strukturę ich zasiewów. Gleby bardzo zwięzłe, uciążliwe w uprawie, a
także tereny na zboczach o nachyleniu większym niż 20 %, powinny być
przeznaczane na pastwiska. Ważne jest przedzielanie upraw sprzyjających erozji,
np. okopowych, uprawami roślin motylkowych lub traw. Zaleca się także orkę z
odkładaniem skiby w górę stoku, siew i sadzenie roślin równolegle do warstwic.
Należy także prowadzić racjonalną agrotechnikę stosując odpowiednią
częstotliwość orek (zwłaszcza głębokiej w celu spulchnienia gleby) oraz inne
zabiegi, ograniczające lub zmieniające kierunek spływu wód opadowych. Drogi
dojazdowe powinny być wytyczane poprzecznie do spadku terenu; najkorzystniejszym
ich usytuowaniem byłyby grzbietowe części zboczy.
* tekst pochodzi z pracy doktorskiej pt. "Skuteczność działania zielonego dachu
jako obiektu służącego retencji wód deszczowych na obszarach zurbanizowanych"
autorstwa E.Drożdżal, Politechnika Krakowska, Kraków 2004.
Zmniejszenie zagrożenia
powodziowego w obrębie rzek
W znacznym stopniu można ograniczyć straty powodziowe powstrzymując
żywiołową, nieskoordynowaną zabudowę dolin rzecznych i całkowicie rezygnując z
zabudowy obszarów, które mogą być potencjalnie zalane. Zabudowa dolin rzecznych
odbywać się powinna racjonalnie, według odpowiednio opracowanych wytycznych i
zasad zagospodarowania przestrzennego. Należy zapewnić zrównoważony rozwój
regionu, który uwzględniałby wymagania ładu przestrzennego, urbanistyki, a także
walory zarówno architektoniczne jak i krajobrazowe. Trzeba mieć również na
uwadze ochronę dóbr kultury. Ustalenia lokalnego planu zagospodarowania
przestrzennego mogą wpływać niekorzystnie na warunki przepływu w ciekach
położonych niżej, dlatego powinien on być opracowywany przy udziale zarządów
gmin sąsiednich.
Najlepszą ochroną przed powodzią byłoby utrzymywanie rzek w stanie
naturalnym. Rzekom powinno się przywrócić, tam gdzie jest to możliwe i
uzasadnione ekonomicznie, ich naturalną dynamikę i znaczenie ekologiczne poprzez
odzyskiwanie terenów retencyjnych oraz ponowne przyłączanie i regenerację
rozlewisk. U naszych zachodnich sąsiadów, w dolinie górnego Renu zdecydowano się
na realizację programu, którego głównym założeniem jest odzyskanie terenów
zalewowych. Starorzecza, rozlewiska i inne tereny poza obwałowaniami ponownie
przyłączone do naturalnego reżimu odpływowego rzek mogą ponadto podnieść
krajobrazową i ekologiczną wartość dolin rzek. Odzyskanie możliwości rozlewania
się wód rzek w czasie powodzi umożliwi redukcję kulminacji fali powodziowej.
Renaturalizacja terenów słabo zagospodarowanych oraz wybór i zabezpieczenie
polderów, czyli obszarów poza wałami przeznaczonych do zalania w przypadku
nadmiernego podwyższenia poziomu wody w rzece, umożliwiłyby wzrost retencji
lokalnej. Najkorzystniejszą lokalizacją polderów są widły rzek, ujścia dopływów
i tereny depresyjne. Istnieje wiele obszarów rolnych i leśnych, które można
wykorzystać jako dodatkowe tereny retencyjne obniżając obwałowania rzeki w ich
sąsiedztwie (poldery otwarte - rys.1a). Spotyka się też poldery odgrodzone od
rzeki zamknięciem, otwieranym w przypadku zagrożenia powodziowego (polder
zamknięty). Przy budowie tego typu polderów stosuje się oprócz urządzeń
wlotowych oraz upustowych (rys.1b) odpowiedni system odwadniający, który działa
po przejściu fali powodziowej. Tworząc poldery można zapewnić obszarom z
wyższymi wymogami ochronnymi, np. terenom gęsto zasiedlonym lub z ważnymi
obiektami przemysłowymi, osiągnięcie niezbędnego stopnia ochrony.

Rys. Polder otwarty

Rys. Polder zamknięty
Dla zmniejszenia strat powodziowych należy opracować wytyczne odpowiedniej
polityki ubezpieczeniowej w oparciu o wcześniej sporządzone mapy terenów
zalewowych. Konieczne jest też wskazanie terenów zastępczych inwestorom
zamierzającym budować obiekty w obszarach zagrożonych oraz właścicielom
istniejących już obiektów na tych terenach. Zaleca się także opracowanie nowego
prawa budowlanego dla terenów o podwyższonym stopniu ryzyka powodziowego. Tereny
te powinno się przeznaczać m.in. na parki, boiska do gry, ścieżki rowerowe.
Na powierzchni zlewni i dolin rzecznych intensywnie zagospodarowanych,
należy eliminować z obszaru odpływu wszystkie niekorzystne elementy zabudowy, a
w szczególności zredukować zabudowę betonową i asfaltową, przebudować drogi
niewłaściwie usytuowane i niezabezpieczone przed spływem wód, zmienić funkcję
często zalewanych terenów i obiektów, a także ekstensywnie zagospodarowywać
użytki zielone.
Ułatwienie spływu wód powodziowych w obrębie większych miast można osiągnąć
przez budowę kanałów ulgi, odchodzących od nurtu rzeki powyżej miasta i
łączących się z nią poniżej. W Polsce w ten sposób zwiększona została
przepustowość koryta rzeki m.in. w dolinie Warty w Śremie, Koninie, Kole i
Poznaniu oraz w dolinie Odry w Raciborzu, Opolu i Wrocławiu.
W celu przechwycenia fali powodziowej oprócz zbiorników retencyjnych można
budować zbiorniki suche. W zbiornikach tych woda gromadzi się tylko w okresie
stanów wysokich. Zapora przepuszcza określoną (bezpieczną ) ilość wody, a jej
nadmiar gromadzony jest przed tamą, na obszarze przeznaczonym do zalania. Przy
małych i średnich stanach wód woda przepływa bez przeszkód przez spust denny w
zaporze.
Dążąc do zmniejszenia szkód na terenach wysoko zurbanizowanych, należy dla
ułatwienia odpływu wód likwidować lokalne deniwelacje terenu. Konieczne jest
także przeprowadzanie modernizacji i remontów obiektów, w tym wałów
przeciwpowodziowych, przepustów oraz mostów, których parametry techniczne i stan
stwarzają zagrożenie powodziowe. Filary mostów powinny być zabezpieczone przed
krą i niesionymi przez wodę przedmiotami, a przyczółki zakotwione w terenie na
wymaganą głębokość. Mosty nad potokami i rzekami należy lokalizować w
bezpiecznej odległości od siebie, zaś sama konstrukcja mostowa powinna znajdować
się wystarczająco wysoko nad lustrem wody, by nie stanowiła bariery dla spływu
wód powodziowych. W czasie powodzi w 1997 roku w Polsce wiele mostów zostało
zerwanych z powodu zbyt ograniczonego ich światła.
Duże znaczenie dla ochrony przeciwpowodziowej ma osłona
hydrologiczno-meteorologiczna prowadzona przez IMGW. Dzięki istnieniu na
obszarze Polski sygnalizacyjnej sieci obserwacyjnej oraz odpowiedniego systemu
telekomunikacji, możliwe jest obserwowanie powodzi i prognozowanie jej dalszego
przebiegu. Informacje te umożliwiają ogłoszenie z odpowiednim wyprzedzeniem
pogotowia i alarmu przeciwpowodziowego. System wczesnego powiadamiania i
ostrzegania ludności przed zbliżającym się wezbraniem wód może w znacznym
stopniu ograniczyć skutki powodzi. Ważne jest, by w programach ochrony
przeciwpowodziowej uwzględnić powszechną edukację ludności w kwestii zagrożeń
powodzią oraz sposobów ratowania siebie i swego dobytku w przypadku tego rodzaju
klęski żywiołowej.
tekst pochodzi z pracy doktorskiej pt. „Skuteczność
działania zielonego dachu jako obiektu służącego retencji wód deszczowych na
obszarach zurbanizowanych” autorstwa E.Drożdżal, Politechnika Krakowska, Kraków
2004.
Metody ograniczania skutków powodzi
Urządzenia techniczne
Urządzenia techniczne takie, jak zbiorniki retencyjne, poldery, obwałowania
były przez wiele lat praktycznie jedynymi stosowanymi narzędziami ochrony przed
powodzią. Okazało się jednak, że inwestowane w nie pieniądze nie przynoszą
spodziewanych efektów - straty powodziowe zamiast maleć wciąż rosną.
Można powiedzieć, że urządzenia techniczne obiecują nam więcej niż są w
stanie dać w praktyce: stwarzają wrażenie, że ich zastosowanie pozwoli uniknąć
nie tylko strat, ale i powodzi, l choć nie jest to teoretycznie dalekie od
prawdy, to trzeba pamiętać, że skuteczność tych metod jest ograniczona.
Po pierwsze, urządzenia te są projektowane
na określoną wielkość powodzi, przed którą mają chronić. Jeśli zdarzy się powódź
mniejsza, wszystko jest w porządku, ale jeśli powódź jest większa, to urządzenia
nie pracują tak, jak się tego spodziewamy: woda przelewa się przez wały, a
zbiorniki i poldery zostają szybko wypełnione nie zmniejszając kulminacji fali
ani o centymetr.
Po drugie, urządzenia te pracują dobrze
pod warunkiem, że są stale konserwowane i naprawiane, co oczywiście kosztuje. Po
latach bez powodzi zdarza się, że właściciel tych urządzeń zaczyna uważać, że są
ważniejsze sprawy niż ich konserwacja. Konsekwencje są łatwe do przewidzenia. W
samym dorzeczu Wisły, jeszcze przed powodzią w 1997 roku, stwierdzono, że w
niedostatecznym stanie technicznym lub stanie zagrażającym bezpieczeństwu
obiektu jest blisko 70 śluz, zbiorników i jazów.
Po trzecie, urządzenia te wywołują tzw.
syndrom pozornego bezpieczeństwa: ludzie chronieni przez wały sądzą zwykle, że
są całkowicie bezpieczni, l w konsekwencji są na katastrofę zupełnie
nieprzygotowani.
Ale niezależnie od wszystkich zastrzeżeń pod adresem rozwiązań technicznych,
stanowią one bardzo ważny, czasem decydujący o sukcesie, element systemu
ochrony przed skutkami powodzi.
Zbiorniki retencyjne
Są to urządzenia zlokalizowane w korycie rzeki, w górnych częściach zlewni.
Składają się z zapory zatrzymującej wodę w zbiorniku i urządzeń pozwalających na
regulowany odpływ ze zbiornika. Umożliwiają one zatrzymanie wody, gdy w rzece
jest jej nadmiar (między innymi dla ochrony terenów znajdujących się poniżej) i
zrzut w czasie, kiedy nie ma jej w rzece zbyt wiele (dla zaopatrzenia w wodę,
nawodnień itd.).
Koszty i wysiłek inwestycyjny przy projektowaniu i budowie zbiornika jest tak
duży, że ten rodzaj inwestycji znajduje się zwykle poza zasięgiem możliwości
finansowych nawet kilku gmin. W decyzji o budowie zbiornika i jego finansowaniu
musi więc mieć poważny udział budżet państwa i fundusze wojewódzkie. Tym
bardziej, że jego zlokalizowanie wymaga przeprowadzenia analizy możliwości
retencyjnych w całej zlewni, a decyzja o budowie powinna wynikać z wielu różnych
potrzeb wszystkich gmin tego obszaru.
Suche zbiorniki przeciwpowodziowe
Są to również urządzenia zlokalizowane w korycie rzeki, zwykle w górnych
częściach zlewni. Są to zbiorniki retencyjne bez stałego piętrzenia,
których pojemność całkowita przeznaczona jest na pojemność powodziową.
Oznacza to, że zbiornik normalnie pozostaje suchy tylko podczas powodzi
jest wypełniany wodą.
Wały przeciwpowodziowe
Obwałowania są najpopularniejszym w Polsce środkiem ochrony przed powodzią.
Ich działanie polega na stworzeniu bariery (najczęściej ziemnej) pomiędzy
korytem rzeki a zabudowanymi terenami, które mają być chronione. Poważnym
mankamentem jest duża powierzchnia potrzebna do ich budowy i konieczność stałej,
kosztownej konserwacji.
W świadomości ludzi dominuje przekonanie, że obwałowania gwarantują pełne
bezpieczeństwo mieszkających za nimi ludzi i budowli. Doświadczenia jednak
dowodzą, że jest inaczej - okazuje się, że w wielu przypadkach budowle
hydrotechniczne nie spełniają tych oczekiwań. Podczas ostatniej powodzi w lipcu
1997 roku tylko w dorzeczu Odry woda przelała się przez koronę lub uszkodziła
ok. 900 km wałów. Brak dokładnych danych o przyczynach uszkodzenia, wiadomo
jednak, że tylko czasami była nią woda przelewająca się przez koronę wałów.
Wykonane w latach osiemdziesiątych na SGGW analizy przyczyn przerwań wałów na
terenie naszego kraju wykazały, że przelanie się przez koronę wału to zaledwie
32% przypadków, pozostałe - to awarie spowodowane innymi przyczynami, przy
stanie wody niższym niż wysokość wału. Wyniki badań prowadzonych w innych
krajach nie różnią się w zasadniczy sposób od cytowanych wcześniej. Oznacza to,
że w praktyce wały dość często nie spełniają swojej funkcji. Stwarzany przez nie
efekt pozornego bezpieczeństwa powoduje ponadto intensywną zabudowę terenów
przez nie chronionych, co powoduje, że przy powodzi wyższej niż ta, na którą
projektowano wal, straty są dużo większe niż gdyby go nie było.
Poldery
Poldery są znanymi od dawna urządzeniami chroniącymi przed powodzią. Od
zbiorników retencyjnych różnią się tym, że woda gromadzona jest nie za zaporą
przecinającą koryto rzeki, ale na odgrodzonych wałem od koryta rzeki,
naturalnych terenach zalewowych, wykorzystywanych na co dzień rolniczo. Wlot
wody do polderu to zwykle odpowiednio umocnione obniżenie wału, oddzielającego
koryto od zbiornika. Ich podstawowym zadaniem jest lokalne zmniejszenie
kulminacji fali powodziowej. Gromadzą one dużo mniejszą ilość wody niż zbiorniki
retencyjne i zazwyczaj nie są wyposażone w urządzenia umożliwiające elastyczne
regulowanie wlotem wody do polderu i jej zrzutem po przejściu powodzi. Po
drugiej wojnie światowej zbudowano ich w Polsce niewiele, a presja rolników i
planistów na udostępnienie tych terenów dla potrzeb rolnictwa i budownictwa,
spowodowała likwidację części polderów działających jeszcze przed wojną.
Kanały powodziowe (ulgi)
Są to urządzenia służące ochronie przeciwpowodziowej, odprowadzające
część wód płynących korytem właściwym rzeki poza zagrożony teren.

Ograniczanie rozwoju na
terenach zalewowych
Wśród specjalistów zajmujących się ochroną przeciwpowodziową panuje
przekonanie, że ograniczanie zabudowy na terenach zalewowych i kształtowanie tej
zabudowy, to najlepszy sposób na zmniejszenie w przyszłości strat powodziowych.
Wiąże się to przede wszystkim z procesem planowania w skali lokalnej, tworzeniem
warunków ograniczania zabudowy terenów zalewowych i sugestii dotyczących wielu
rozwiązań, takich jak zabezpieczenie kanalizacji, uszczelnienie budynków oraz
wiele innych. Ale podstawą wszystkich działań jest przygotowanie map terenów
zalewowych.
Wyznaczenie stref zagrożeń na terenach
zalewowych
W praktyce stosuje się dwa źródła wiedzy na ten temat:
• analizy modelowe pozwalające na ustalenie zasięgu powodzi
określonej wielkości. Zwykło się przyjmować, że taką powodzią miarodajną dla
celów planistycznych, jest powódź o prawdopodobieństwie wystąpienia w ciągu roku
równym 1% (tzw. woda stuletnia)
• zasięgi największej, zarejestrowanej na tym terenie powodzi
historycznej, szczególnie jeśli była ona większa od powodzi 1%.
Na przygotowanych na tej podstawie mapach zalewów wkreśla się zwykle jedną
lub dwie strefy zagrożeń:
trasa powodzi (tzw. korytarz powodzi) -
obszar w ramach terenów zalewowych, którym płynie praktycznie cała wielka woda
powodziowa, gdzie zarówno głębokość, jak i prędkość wody powoduje, że ma ona
wybitnie niszczący charakter
tereny zalewowe (zwane również retencyjnymi
lub zastoiskowymi) - zaznaczone na rysunku literą A-tereny pomiędzy trasą
powodzi a zasięgami zalewów dla wody 100-letniej, na których wody powodziowe
tylko się rozlewają tworząc zastoiska, albo płyną nie mając już dużej
głębokości ani niszczącej szybkości.
Linie wyznaczające obie strefy powinny zostać wprowadzone do lokalnego planu
zagospodarowania przestrzennego. W ramach każdej z nich można wprowadzić
odmienne zasady zagospodarowania przestrzennego.
Uwzględnienie linii zalewu w lokalnych planach
zagospodarowania
Nie popełnia się wielkiego błędu przyjmując, że plany zagospodarowania
przestrzennego to zapisane w postaci prawa lokalnego przemyślenia na temat
kierunków rozwoju gminy. Ich wykonanie polega między innymi na wyznaczeniu stref
przeznaczonych na różne cele: np. stref inwestycyjnych, budowlanych i
handlowych. Obejmuje to również ustalenie stref, w których ze względu na
zagrożenia, rozwój nie jest w ogóle pożądany lub gdzie jest dopuszczony pod
pewnymi warunkami. Różne mogą być przyczyny takich ograniczeń. Jedną z nich jest
powódź.

Trzeba sobie zdawać sprawę, że wydzielenie tych obszarów może stwarzać
sytuacje konfliktowe.
Po pierwsze , tereny przylegające do rzek
to zwykle dość atrakcyjne tereny pod inwestycje produkcyjne i usługowe oraz
zabudowę mieszkaniową. Po drugie,
wprowadzanie ograniczeń i warunków, jakie spełniać muszą obiekty w strefie
retencyjnej, będzie miało przeciwników wśród tych mieszkańców, którzy zamierzali
inwestować w tej strefie, gdyż zwiększą koszty ich inwestycji.

Po trzecie, wyznaczenie stref może budzić
obawy o spadek wartości rynkowej znajdujących się na tym terenie obiektów.
Warto jednak podjąć trud rozwiązania tych konfliktów, mając za cel
rozwiązanie systemowe, ograniczające wpływ powodzi na rozwój całej społeczności.
Warunki zabudowy terenów zalewowych
Wyznaczenie stref zagrożeń na terenach zalewowych powinno stanowić podstawę
do określenia warunków zagospodarowania tych stref. Istniejące obecnie przepisy
nie rozwiązują tego problemu, ograniczając się jedynie do:
• wprowadzenia ograniczeń w użytkowaniu terenów przyległych
do wałów przeciwpowodziowych
• zakazu wznoszenia jakichkolwiek obiektów oraz zmian
ukształtowania terenu i sadzenia drzew i krzewów na terenie międzywali.
Pomimo że można się spodziewać powstania w najbliższych latach uregulowań
prawnych w tym zakresie, obecnie nie ma w Polsce przepisów i wytycznych
określających, jak wyznaczać strefy zagrożeń, ani jakie rodzaje zabudowy są
dopuszczalne na tych terenach.
Nie ma powodu, aby mimo braku takich przepisów nie stosować pewnych
ograniczeń, które uznano za skuteczne w innych krajach.
Trasa powodzi - Na trasie powodzi wprowadza
się zwykle zakaz jakiejkolwiek zabudowy, zezwalając jednocześnie na
użytkowanie tych terenów na potrzeby rolnictwa, leśnictwa, lokalizacji
parków i innych form przeznaczonych do rekreacji, wypasu bydła itd.
Tereny retencyjne (zalewiskowe) - Na tych
terenach, charakteryzujących się mniejszym zagrożeniem powodzią,
obowiązują zwykle:
-
zakaz budowy obiektów takich, jak np. szpitale, szkoły, przedszkola, domy
opieki społecznej i innych o podobnym charakterze, których użytkownicy nie
poradzą sobie sami w czasie zagrożenia i wymagać mogą specjalnej opieki
-
zakaz lokalizacji obiektów takich, jak oczyszczalnie ścieków, składowiska
odpadów komunalnych, składowiska odpadów toksycznych, magazyny chemiczne
itd., które w przypadku powodzi stwarzają wtórne zagrożenie
-
zezwolenie na budowę obiektów mieszkalnych i publicznych, pod warunkiem
zlokalizowania ich części użytkowych (np. mieszkalnych) powyżej poziomu
powodzi miarodajnej (tzw. stuletniej), np. na nasypie, albo zabezpieczenia
obiektu przez otoczenie go osłonami lub wałami.
Bardziej szczegółowe informacje o stosowanych ograniczeniach zabudowy dla obu
stref zawiera tabela opublikowana przed kilku laty przez Instytut Melioracji i
Użytków Zielonych w Falentach .
Ograniczenia zabudowy na terenach zalewowych

Systemy bezpieczeństwa
Do systemów bezpieczeństwa zalicza się Systemy Ostrzeżeń Powodziowych oraz
Systemy Reagowania na Powódź. Zadaniem pierwszych jest ostrzeżenie tych, którzy
potrafią zadbać o siebie sami, byle wiedzieli, jakie jest zagrożenie i co mają
zrobić, by zapewnić sobie bezpieczeństwo. Zadaniem drugich jest organizacja
pomocy w skali szerszej niż pomoc indywidualna, zabezpieczenie majątku wspólnego
(komunalnego) tam, gdzie to możliwe, ewakuacja i pomoc zaraz po powodzi itd. Oba
systemy są ściśle ze sobą związane, a ich efektywność zależy od stopnia
współpracy pomiędzy nimi.

Systemy Ostrzeżeń Powodziowych
Celem Systemów Ostrzeżeń Powodziowych jest stworzenie mieszkańcom i
użytkownikom terenów zalewowych warunków umożliwiających podjęcie - jeszcze
przed nadejściem powodzi - działań, zmniejszających zagrożenie życia i zdrowia
ludzi oraz ograniczających - na ile to możliwe - straty materialne.
Systemy ostrzeżeń powodziowych składają się z następujących elementów:
-
prognoza wielkości powodzi oraz czasu jej wystąpienia
-
ustalenie obszarów, które mogą być zalane przez powódź
-
ustalenie adresatów ostrzeżeń - osób i zagrożonych instytucji
-
rozesłanie ostrzeżeń
-
monitoring reakcji ludzi na ostrzeżenie.
Prognoza powodzi
Prognozą stanów powodziowych zajmuje się w Polsce Instytut Meteorologii i
Gospodarki Wodnej, w oparciu o krajową sieć monitoringu opadów i wód. Jest
jednak wiele obszarów, dotyczy to szczególnie niewielkich zlewni nie objętych
ogólnopolską siecią monitoringu, gdzie konieczne jest zaprojektowanie i budowa
własnej, lokalnej sieci, najlepiej w oparciu o metodykę zaproponowaną przez
IMGW.
Przewidywanie skutków powodzi
Celem tego zadania jest ustalenie, jaki obszar może zostać przez powódź
zalany i co się na nim znajduje: jakie budynki, instytucje, firmy itd. Tego
rodzaju prace można wykonać przed powodzią: jedna z możliwości, to przygotowanie
kilku scenariuszy rozwoju sytuacji (i odpowiadających im zasięgów zalewów) w
oparciu o analizy modelowe. Inna możliwość - to wykorzystanie zasięgu zalewów
ostatniej dużej powodzi. Ta ostatnia opcja daje, przy braku analiz modelowych,
wystarczająco dobre podstawy pracy - zastosowano jaw systemie ostrzeżeń dla
dorzecza Tamizy w Anglii.
Kogo i jak ostrzegać
Również lista osób, instytucji i firm, które należy ostrzec powinna zostać
przygotowana przed powodzią dla każdego z opracowanych scenariuszy zalewów.
Powinna obejmować adresy, numery telefonów lub inny sposób kontaktu z
właścicielami lub użytkownikami budynków. Konieczne jest uwzględnienie również
sposobu kontaktu w nietypowych porach: w nocy, w czasie dni wolnych od pracy;
świąt itd.
Treść komunikatu jest jednym z elementów decydujących o skuteczności
ostrzeżenia. Zakłada się generalnie, że skuteczny komunikat powinien być krótki,
ale mimo to zawierać:
- opis powodzi
- opis obecnej sytuacji
- czego należy się spodziewać i kiedy « jak należy się zachować.
Rozpowszechnianie ostrzeżeń
Ostrzeżeniamożna podzielić na dwa rodzaje: ogólne i szczegółowe.
Ostrzeżenia ogólne
adresowane są do całych społeczności lub regionów i zawierają
informację, że w najbliższym czasie może być powódź. Do ich
rozpowszechniania wykorzystuje się: radio, telewizję, sieć Internetu.
Ostrzeżenia szczegółowe adresowane są do
części społeczności lub indywidualnych osób, a ich celem jest opisanie tego, co
się może zdarzyć w najbliższym czasie. Środki rozpowszechniania muszą być w tym
przypadku szybsze i adresowane bardziej bezpośrednio do zagrożonych. Należą do
nich: syreny alarmowe lub dzwony kościelne, powiadomienia telefoniczne,
powiadomienia przez sieć sąsiedzkiej pomocy, powiadomienia przez policję lub
straż miejską.
Uwaga! Ważne jest, by ostrzeżenia docierały
do ludzi nie z jednego, a z kilku źródeł - zwiększa to ich skuteczność.
Systemy reagowania na powódź
Celem systemów reagowania na powódź jest organizowanie akcji zabezpieczenia
życia, zdrowia i ochrony obiektów i dobytku na obszarze powodziowym w trakcie i
zaraz po powodzi. Kierunki działania takich systemów są następujące:
-
tymczasowe zabezpieczenie wybranych obiektów przy pomocy worków z
piaskiem lub innych rodzajów osłon
-
wyłączenie z ruchu niektórych ulic i mostów
-
wyłączenie zasilania (również zaopatrzenia w gaz) na zagrożonych zalaniem
obszarach
-
zarządzenie ewakuacji i organizacja ewakuacji częściowej (szpitale, bursy,
domy
-
pomocy społecznej itd.) lub całkowitej
-
zapewnienie niezbędnego sprzętu i materiałów do prowadzenia wymienionych
akcji
-
kontrola urządzeń pomiarowych i zabezpieczeń przeciwpowodziowych (również
tymczasowych).
Podstawą pracy takiego systemu jest budowana na podstawie doświadczeń z
poprzednich powodzi zależność pomiędzy stanem wody w rzece (mierzonym na
wodowskazie) a skutkami, jakie ten stan wody powoduje (np. stan 400 cm -
wyłączenie z ruchu istotnych ciągów komunikacyjnych, stan 470 - zalanie budynków
osiedla, stan 510 - zalanie zakładu opieki społecznej itd.).
System reagowania powinien monitorować przebieg akcji przeciwpowodziowej
prowadzonej w firmach i instytucjach, których prawidłowe działanie ma istotne
znaczenie dla społeczności lokalnej. Należą do nich zwykle:
-
obiekty istotne dla prawidłowego działania systemu bezpieczeństwa:
-
siedziby zespołów ostrzeżeń i reagowania na powódź
-
posterunki policji, straży miejskiej, straży pożarnej
-
szpitale
-
wybrane mosty i odcinki dróg istotne dla prowadzenia akcji
-
firmy zaopatrujące w towary i usługi niezbędne do prowadzenia akcji
-
drogi ewakuacji
-
budynki urzędów administracji
-
obiekty, których zalanie może wywołać zagrożenie dla użytkowników lub
wtórne straty powodziowe:
-
magazyny materiałów niebezpiecznych
-
magazyny leków, paliw, odpadów
-
oczyszczalnie ścieków
-
stacje uzdatniania wody
-
składowiska odpadów
-
szkoły i domy opieki
-
obiekty handlowe i przemysłowe.
Właściciele lub zarządzający tymi obiektami powinni opracować własne plany
reagowania na zagrożenie powodziowe.
Zabezpieczenie istniejących
obiektów
Nie jest możliwe wyeliminowanie zabudowy z terenów zalewowych, choćby
dlatego, że ludzie mieszkają na tych terenach od pokoleń i pomimo zagrożenia
powodziowego nie chcą się stamtąd wyprowadzać. Warto jednak, w przypadku
obiektów narażonych na częste zalania i podtopienia, podjąć próbę ich wykupienia
i wyburzenia lub przeniesienia. Pozostałe budynki można chronić przed
uszkodzeniem lub zniszczeniem w różny sposób. Do najczęściej stosowanych metod
należą:
-
uniemożliwienie wodzie dostępu do wnętrza budynku - uszczelnienie budynku
-
przygotowanie budynków i rozmieszczenie wyposażenia w taki sposób, by
wpływająca do nich woda nie powodowała większych szkód
-
wykonanie wokół budynków różnego typu osłon stałych (betonowych, ziemnych)
lub tymczasowych
-
stosowanie materiałów budowlanych, konstrukcyjnych i wykończeniowych
odpornych na działanie wody.
Wykup terenów i wyburzenie budynku
Jest to metoda opłacalna dla gminy szczególnie wtedy, gdy obiekt zalewany
jest wielokrotnie i jego dalsze wykorzystanie zagraża życiu ludzi. Wykupione
tereny stają się własnością gminy i mogą być wykorzystane jako łąki lub tereny
rekreacyjne.
Przeniesienie budynku na tereny wyżej położone
Przeniesienie budynku jest najskuteczniejszą metodą jego ochrony. Niestety
kosztowną, stąd trudno liczyć na aktywność właścicieli budynków. Rządy
niektórych krajów oferują specjalne programy, które pozwalają na sfinansowanie
takich operacji.
Podniesienie budynku
Polega ona na podniesieniu poziomu mieszkalnego budynku do poziomu
bezpiecznego, np. kilkadziesiąt centymetrów powyżej wody stuletniej. Przestrzeń
pod budynkiem przeznaczana jest wtedy na cele gospodarcze, tak że przepływająca
woda nie powoduje większych strat i naruszenia konstrukcji. Jest to skuteczna
metoda na terenach, gdzie głębokości zalewu są niewielkie. Stosowanie jej na
terenie Polski jest utrudnione ze względu na dość ciężkie budownictwo i brak
wyspecjalizowanych firm.
Uniemożliwienie wodzie dostępu do wnętrza
budynku - uszczelnienie obiektu
Budynki na terenach zalewowych można uszczelnić w taki sposób, by wody
powodziowe nie przedostawały się do wnętrza. Do typowych środków stosowanych w
praktyce należą: położenie nieprzepuszczalnej warstwy na murach budynku (np.
ceramicznej), tymczasowe zamknięcia na okienka do piwnic i drzwi wejściowych,
podniesienie progów drzwi wejściowych, zasuwy w sieci kanalizacyjnej oraz inne,
np. zamurowanie otworów wejściowych na czas powodzi. Niestety, metoda ta daje
dobre efekty tylko do pewnej głębokości zalewu, ok. 90 cm - przy większych
głębokościach parcie wody na ściany uszczelnionego budynku może naruszyć ich
konstrukcję. Uzależnione jest to oczywiście od grubości ścian budynku i
materiałów z jakich zostały zrobione.
Zabezpieczenie przed wodą wnętrza budynku i
wyposażenia
Metoda ta polega na stworzeniu wodzie swobodnego przepływu przez budynek i
zapewnienia takich warunków, by jak najmniej wyposażenia znalazło się w tej
strefie. Najlepsze efekty daje odpowiedni dobór funkcji pomieszczeń i ich
wyposażenia, wodoodporna powierzchnia ścian, zastosowanie ceramicznych płytek
podłogowych oraz umieszczenie niektórych urządzeń, takich jak piece c.o. w
bezpiecznych miejscach, np. na strychu. Bardzo dobre efekty daje również
przeniesienie tuż przed powodzią mebli i cenniejszych sprzętów na wyższe piętro.
Metodę tę traktuje się jako ostateczność, gdy zawiodą inne możliwości. Ale daje
bardzo dobre efekty: w zależności od włożonego wysiłku zmniejsza wielkość strat.

Zastosowanie osłon stałych (betonowych,
ziemnych) lub tymczasowych
Metodę tę można stosować na terenach, gdzie spodziewany zalew nie jest
głęboki. Polega ona na opasaniu budynku niskim wałem lub murem
przeciwpowodziowym (betonowym, kamiennym). Skala przedsięwzięcia spotykana w
praktyce jest bardzo różna: począwszy od zabezpieczenia zewnętrznego zejścia do
piwnicy w budynku, aż po zabezpieczenie grupy budynków. Ze względu na problem z
odprowadzeniem wody i filtrację pod watem zwykle nie stosuje się zabezpieczeń
indywidualnych wyższych niż 1 m.
Stosowanie materiałów budowlanych odpornych na
działanie wody
Rozbudowa, modernizacja lub remont budynku znajdującego się na terenach
zalewowych jest dobrą okazją do zastosowania materiałów budowlanych i
wykończeniowych, które w przyszłości zmniejszą straty powodziowe. Do materiałów
odpornych na wodę należą: beton, szkło, metal, ceramika. Materiały nieodporne na
wodę to, między innymi, gips i drewno.
Zabezpieczenie kanalizacji
Jedną z przyczyn poważnych strat jest przedostawanie się wody lub ścieków do
wnętrza budynków przez sieć kanalizacyjną. Dlatego warto stosować urządzenia
pozwalające na odcięcie od sieci kanalizacyjnej instalacji znajdującej się
wewnątrz budynku. Przyniesie to dobre efekty nie tylko w czasie powodzi, ale i
w czasie obfitych deszczów.
Systemy odwadniające
Bardzo wiele szkód spowodowanych jest źle działającą siecią odwadniającą.
Dotyczy to zarówno terenów wiejskich, jak i podmiejskich.
Rowy odwadniające są często zaniedbane, pozbawione okresowej konserwacji i w
efekcie zarośnięte lub zanieczyszczone odpadami. Nagminne jest zasypywanie
fragmentów rowów przy budowie przejazdów do pojedynczych posesji lub budowanie
przepustów rurowych o zbyt małej średnicy.
Wielu mieszkańców nie rozumie zagrożenia, jakie stwarzają sobie blokując
przepływ w rowach i kanałach odwadniających. Poprawę można osiągnąć poprzez
lokalne, organizowane pod patronatem samorządu lokalnego inicjatywy, obejmujące
inwentaryzację istniejącej sieci rowów i kanałów odwadniających, oczyszczenie
jej i prawidłową eksploatację.

|